De financiële crisis is natuurlijk niet de schuld van de banken alleen. Die crisis, of meer algemeen: de situatie waarin we nu verkeren, is de uitkomst van een proces waarin behalve de financiële sector ook de overheid en de samenleving hun rol hebben gespeeld. Het begin van dat proces gaat ver terug in de tijd, maar het is duidelijk dat er zo'n 40 jaar geleden een versnelling is opgetreden. Wanneer we ons voor deze history of the present tot die 40 jaar beperken dan kunnen we inderdaad constateren dat in die periode de relaties in de driehoek sector-overheid-samenleving diepgaand zijn veranderd: alle drie actoren zelf zijn veranderd en ze hebben elkaar veranderd, in één onderling samenhangend proces. En dit proces is weer niet los te zien van andere ingrijpende en zich versnellende veranderingen in dezelfde periode, zoals mondialisering en neoliberalisering, digitalisering, virtualisering en robotisering.
De analyses die eerder gemaakt zijn van de financiële crisis hebben vaak eenzijdig de oorzaak gezocht c.q. de schuld gelegd bij de financiële sector. En het is onloochenbaar dat daar ook veel mis is gegaan. Deze analyses hebben ertoe geleid dat er vooral maatregelen zijn genomen om de sector te disciplineren. Daar is ook weer van alles voor te zeggen. Dit beleid echter stuit nu op zijn grenzen, en genereert averechtse effecten niet alleen voor de sector maar ook voor de samenleving, die het immers moet doen met een ingeperkte dienstverlener. Maar veel belangrijker nog: de diepere, fundamentele oorzaken blijven met deze analyse c.q. aanpak buiten het gezichtsveld. De situatie waarin we nu verkeren is immers de uitkomst van een complexe dynamiek in de driehoek over de afgelopen 40 jaar. Als we constateren dat deze uitkomst op onderdelen ongewenst is en risicovol voor het vervolg, dan kan een succesvolle aanpak ook alleen gebaseerd zijn op een door de drie partijen gedeelde analyse van de afgelopen periode en over wat daarin fout is gegaan en wat we anders willen, en op een gedeeld commitment van de drie partijen aan een gezamenlijke inspanning – ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid – om het proces te keren in de gewenste richting.
Financialisering is het concept waarmee de sociaaleconomische en politieke ontwikkelingen van de afgelopen periode nu door veel onderzoekers gekarakteriseerd wordt. Met dit concept wordt precies gewezen op de toegenomen verwevenheid van de actoren in de driehoek en op de steeds bepalender wordende rol van financiële motieven, markten en instellingen in hun functioneren, individueel en als stelsel. De enorme groei van private schulden (o.a. hypotheken, creditcards, consumptief krediet) en de betekenis daarvan voor de economische groei is een kenmerkend aspect of uitkomst van dit proces. Een andere is de eveneens enorme groei van investeringen in vastgoed, aandelen en relatief nieuwe financiële producten zoals derivaten en de daarbij achterblijvende investeringen in de echte economie. Kenmerkend is ook de enorme vlucht van schuldfinanciering en de ontwikkeling van overleverage (meer vreemd vermogen en minder eigen kapitaal). Het gedrag van beursgenoteerde ondernemingen wordt in toenemende mate bepaald door de financiële markten en de beurskoers en dat van de managers door beloningsarrangementen die gekoppeld zijn aan korte termijn doelstellingen mb.t. het koersverloop.
Ook voor de overheid geldt dat haar gedrag wordt beïnvloed door talrijke gefinancialiseerde verbindingen. Zo is de staat direct belanghebbende, als klant van de sector; is het de taak van de overheid om het concurrentievermogen te bewaken van de nationale financiële sector en economie in open mondiale verhoudingen; is het ook de taak van de overheid om te zorgen voor maatschappelijke rust en stabiliteit; en is de overheid ook altijd een instrument van de politiek (zie de politieke en electorale determinanten van besluitvorming over het al dan niet afschaffen van de hypotheekrenteaftrek). Dezelfde overheid heeft met haar beleid (bijvoorbeeld fiscale facilitering van schuldfinanciering en het gebruik van financiële producten, waaronder hypotheken) de ongebreidelde groei van de financiële sector mede mogelijk gemaakt en zelfs gestimuleerd.
Deze financialisering heeft het boom & bust karakter van de sector en van de economie als geheel versterkt, met als voorlopig dieptepunt de financiële crisis van 2007/8 en de daaropvolgende economische recessie. Verder heeft financialisering de economische groei nadelig beïnvloed en bijgedragen aan de verscherpte inkomensongelijkheid, de stagnerende beloning voor de middenklasse en aan maatschappelijk onbehagen en onrust.
Dit is de gangbare history of the present, zoals bijvoorbeeld verwoord in het WRR rapport Samenleving en financiële sector in evenwicht. Dit rapport is een pleidooi voor een bredere beleidsoriëntatie en formuleert een serie concrete aanbevelingen voor de overheid teneinde, enerzijds, de samenleving weerbaarder te maken voor onevenwichtigheden in de financiële sfeer, en anderzijds, bij te dragen aan een stabielere en beter functionerende financiële sector. Wat het eerste betreft, daar valt te denken aan maatregelen als: het stoppen van fiscale bevoordeling van schulden boven eigen vermogen en het versterken van de onderhandelingspositie van burgers, bedrijven en overheden, als spaarders en als leners. En wat het tweede betreft, daar gaat het o.a. om proportioneel toezicht, een gevarieerder financieel landschap, en de versterking van de governance en van de robuustheid van de instellingen.
Het is de grote verdienste van het WRR rapport dat zij het brede kader van de driehoek sector-overheid-samenleving kiest en ook nadrukkelijk de drie partijen adresseert, zowel in de analyse als in de beleidsaanbevelingen. → Naar het rapport
Wat opvalt is dat het hele veld van cultuur en ethiek in het WRR rapport weinig aandacht krijgt. Dat is opvallend omdat het inzicht, dat cultuur- en ethische veranderingen een rol hebben gespeeld in het traject naar de financiële crisis en ook onderdeel moeten zijn van een uit te zetten traject naar een andere toekomst, de afgelopen jaren in steeds wijdere kring gedeeld wordt. Financialisering staat immers óók voor diepgaande veranderingen in sector en samenleving, veranderingen van culturele of sociaalpsychologische aard. Mensen, wij allemaal, zijn in de afgelopen 40 jaar veranderd waar het gaat om motivaties, disposities en attitudes; relaties zijn veranderd (voor Paul Dembinski is de kern van financialisering precies de triomf van transactie over relatie); de economische wetenschap is veranderd; leiderschapsbeelden en -stijlen zijn veranderd. De cultuur in banken, bedrijven en andere organisaties is veranderd: zo hebben financiële prikkels intrinsieke motivatie en morele normen in verregaande mate verdrongen. Kortom, het hele stelsel, de hele samenleving is veranderd, juist op dat diepere niveau van cultuur en ethiek.
Natuurlijk zijn het allemaal onderdelen van één en hetzelfde proces, maar men zou kunnen beweren dat de materiele en meetbare aspecten die in het WRR rapport vooral worden belicht slechts expressies zijn, oppervlaktefenomenen, van veel dieper reikende veranderingen in psyche, moraliteit en ethos van mensen, hun relaties en hun verbanden. Die veranderingen zijn moeilijker meetbaar en nog veel moeilijker terug te draaien of anderszins te sturen of te beïnvloeden. Tegelijkertijd is het, tien jaar na het uitbreken van de crisis, duidelijk dat we onze history of the present niet langer kunnen beperken tot de materiele en meetbare aspecten en dat een succesvolle aanpak niet beperkt kan blijven tot het vermaken van wat meetbaar en maakbaar is.
With this seminar we build on the insights gained in the previous seminar, 27 January 2017. Some relevant highlights include:
We need to go back from transactions to more human relationships involving specific investments in getting to know, trust and appreciate each other. This leads to better risk sharing and more stability. This means that we have to have the courage to have faith in people and accept more risk by giving out of our hands the control that we cherish. Changes like this, cultural changes, will take a lot of time, but there is no alternative because the current model, based on fear, skepticism and selfishness, will ultimately bring us nowhere.
- Banks are engaging is a renewal of culture, towards a culture in which people put dilemmas on the table and are open to discuss them. That is behind the bankers’ oath in the Netherlands. There is the journey towards the moment of taking the oath, discussing and reflecting on what it means to have such a culture, and afterwards maintaining that culture in which people feel individually and collectively responsible for preserving the values of their institution and for adding value to human flourishing, the natural environment and society as a whole.
- What is required is that society and finance engage is a dialogue on values and purpose: what is it that we stand for, what is it that we find important and what is the sector’s mandate and contribution?
- Next to regulation and control, regulators should engage in a dialogue with the financial sector on what is the purpose of the sector, its mandate and contribution. Establish a relationship based on a shared understanding of what is our specific mandate as a sector and how regulator and bankers each deliver their contribution to this ideal. Idealistic regulation.
- Finance is about human relationships, sure, but how does this knowledge go from the head into the hearts of the people? Different levels of change and transformation; taking into account the complexity of the human being, a rational and an emotional being with his desires, anxieties and frustrations.
- Tax advantages for debt should be scrapped, because they have negative externalities and also negative internalities – on human beings as well as organizations and society as a whole.
- Tax evasion constructions and exorbitant pay gaps are societal and organizational trust killers.
Het seminar is voorbereidend voor een internationale conferentie. De inzet is dat inhoud en thematisering voor beide evenementen dezelfde is. Het seminar gaat daarbij in op de Nederlandse casus terwijl op de conferentie ook andere landen – Duitsland, Frankrijk, België, e.a. – en de EU aan bod komen.
De opzet is een gesprek in de driehoek langs de boven aangegeven lijnen, met als referentiepunt het WRR rapport Samenleving en financiële sector in evenwicht. Dat rapport zal worden toegelicht door de hoofdauteur, Professor Arnoud Boot.
In korte blokken zullen daarna de verbindingen tussen sector, overheid en samenleving belicht worden, vanuit verschillende invalshoeken, met evenwichtige aandacht voor:
- onze history of the present, met inbegrip van de culturele en ethische dimensies. Hoe zijn we - banken, overheden, bedrijven en huishoudens, de samenleving - gekomen waar we nu zijn?
- Onze huidige situatie, hoe boordelen we die, wat willen we anders?
- Het traject naar de toekomst; wat hebben we daarvoor al in huis, wat moet nog ontwikkeld worden?
- Rekening houdend met disruptieve ontwikkelingen als digitalisering, virtualisering en robotisering.
4 Jun 2021 | Deaths of Despair and the Future of Capitalism – New on Our Bookshelf
1 Jun 2021 | Capitalism on Edge; How Fighting Precarity Can Achieve Radical Change Without Crisis or Utopia – New on Our Bookshelf